پژوهشی در اسناد نوروز باستانی

ابو ریحان بیرونی‌: از رسم پارسیان، نوروز چیست؟

جشن نوروز بدون تردید یکی از زیباترین اعیاد جهان بوده و از منطقیترین مبدأ، برای آغاز سال بشمار میرود. از دیدگاه نجومی این روز مقارن با اعتدال ربیعی یعنی هنگامی است که خورشید روی مدار استوا قرار می گیرد و روز و شب با هم برابر میشوند.

ششم فروردین ماه ، نوروز بزرگ باشد، زیرا که خسروان بدان پنج روز حق های خویشان و چاکران و گروهان بگزارندی و حاجتها روا کردندی و آنگاه بدان روز ششم خلوت کردندی خاصه گان را و اعتقاد پارسیان اندر نوروز نخستین است که اول روزی است که زمان و بدو مُلک آغازید گردیدن.

از نظر ملّی و تاریخی نوروز باستانی زمانی است که جمشید شاه از کارهای سازندگی فارغ شد. مردمان در آسایس و رفاه٬ کشوردر امنیت و آبادانی و همهٔ احتیاجات به وفور یافت میگردید. به دیوان فرمان داد که تختی زرین و جواهر نشان برای او آماده سازند و او را به هوا برند.

این روز را آغاز سال نو خوانند. فردوسی می سراید:

              چو این کار‌های وی امدبه جای                    ز  جای مهی برتر آورد،  پای

              به فر کیانی  یکی تخت ساخت                    چه مایه براوگوهراندر نشاند

              که چون خواستی دیوبرداشتی                   زهامون به گردون برافراشتی

              چو خورشید  تا بان،  میان  هوا                   نشسته بر او  شاه  فرمانر وا

               سر سا  ل  نو  هرمز   فر و د ین                    برآسوده ازرنج نان٬ دل‌ زکین

              چنین   جشن فرخ از آن   روزگار                    بمانده از آن خسروان  یادگار

و از حکیم عمر خیام در نوروز نامه؛ اما سبب نهادن نوروز آن بوده که چون بدانستد که آفتاب دو دور بوده یکی آنک هر سیصدو شصت و پنج روز و ربعی از شبانه روز به اول دقیقهٔ حَمَل باز آید به همان وقت و روز که رفته بود؛ به دین دقیقه نتواند آمدن، چه هر سال از مدت همی کم شود وچون جمشید آن روز را دریافت، نوروز نام نهاد و جشن و آیین آورد و پس از آن پادشاهان و دیگر مردمان بدو اقتدا کردند و قصه چنین است که:

 کیومرث اول چون از ملوک عجم به پادشاهی نشست، خواست که ایام سال و ماه را نَهَد و تاریخ سازد تا مردمان آن را بدانند. نگریست که آن روز بامداد، آفتاب به اول حمل آید. موبدان عجم را گرد کرد و بفرمود که تاریخ از اینجا آغاز کنند. موبدان جمع آمدند و تاریخ نهادند و در نهایت از دید مذهبی زرتشتیان قبل از دید و بازدید نوروزی به پرستش و ستایش دادار می پردازند.

شاهان هخامنشی در این روز در تالار آپادانا بار عام میدادند. نمایندگان کشورهای بیگانه، تعلیم دهندگان و به طور کلی گروه‌ های مختلف به حضور پادشاه شرفیاب میشدند، هدایایی تقدیم میکردند و در برابر، ارمغانی وصول میداشتند. داریوش بزرگ در نوروز به معبد بابل در عراق فعلی میرفت و دست ربّ النوع بابل  را میگرفت. شاهان ساسانی با شکوه و جلال فراوان عید نوروز را جشن می گرفتند و گرامی میداشتند. پادشاه با جا مه ها ی ابریشمی و زیبا در بارگاه  بر تخت مخصوص می نشست و موبدان موبد با سینی بزرگی که در آن نان، سبزی، شراب، انگشتر، شمشیر، قلم و دوات بود با اسب و باز به نزد وی می رفت و نوروز را شاد باش می گفت.

پس از سلطهٔ تازیان در دوران حکومت بعضی از خلفای عباسی، جشن نوروز نسبتا زیبا و با شکوه برگزار می گردید. روایت است عمربن عبدالعزیز، خلیفهٔ اموی و معتضد، دو خلیفهٔ عباسی با تقلید از آداب و رسوم ساسانیان لباس زربفت به تن‌ می کردند و بر تخت می نشستند و سپس فردی خوش سیما و خوش صدا و خوش قدم به نام امیر نوروزی حلول سال نو و عید نوروز را تهنیت می گفت. در زمان دیلمیان و غزنویان و سلجوقیان نیز عید نوروز برگزار می گردید و ارج نهاده می شد. 

مدت جشن نوروزی در زمان ساسانیان یک ماه بود. نوروز همواره با آئین و مراسم ویژه‌ای همراه بوده و هست (که مردمان ما هم اکنون خیلی بیشتر از غالب رسانه های ایرانی داخل و خارج از ایران به آن میپردازند؛ همچنانکه برخی از رسانه ها ی دیداری وشنیداری از جمله تلویزیون‌ها به ویژه در خارج از کشور، ادّعای برگزاری اینگونه جشنها را نموده و در برپایی صادقانهٔ آن وتشویق وحمایت ازاکثرجشنهای ایرانیان کوتاهی میکنند و بهانه ی خرابی وضع اقتصاد هم که مزید بر علّت شده است.

 غالب اوقات هم اینگونه برنامه سازان، با آمیزهٔ عقاید شخصی و سیاسی خود دربستربرنامه سازی بافریبندگی ویژه وتحریک احساسات ملیّ- مذهبی، سیاسی ومیهنی بینندگان، بدون پذیرش انتقادوحتّی بابرچسب زدن وتوهین وافترا به منتقدین پیروجوان وعدم احترام به شعورآنها که نشانه ای ازبیسوادی وهوچیگری مجریانیست که باتوجیه و دلایل غیرمنصفانه وگاه زیرکانه، مقاصدواهداف خود راترویج مینمایندو  دانسته و یا ناخودآگاه  سببی میگردند که این فصلهای مشترک ایرانیان را جهت اهداف و منافع شخصی خودونه درراه پیشبرداهداف ملّی وگسترش آن وجلوگیری ازانسجام اقشارگوناگون باعقایدونظریات مختلف علیه دیواستبداد نظام اسلامی ودیکتاتوریهای دیگرحکومتی، درجامعه ی رنگارنگمان درخلال دهه های اخیربکار می گیرندو این جشنها ومراسم زیبا را به کم رنگی وافتراق‌ گونه های متفاوت فکری هم میهنان٬ به ویژه توده های جوانانمان سوق دهند. از طرفی فقط کافیست برای نمونه بالفرض  حتی به چپگرایان غربی و شرقی نظری بیندازیم که چگونه چپگرایان غربی در مواقع جشنهای میهننیشان تعصّب به خرج داده و با دیگر هم میهنانشان به رقص٬ پایکوبی و شادی میپردازند. عملکرد چپگرایان شرفی مُنبَعث از کار وارونه ی رسانه هایمان در خلال چند دهه ی اخیر می باشد. چپهایمان هم همانند سایر گروه های شرقی٬ دموکراسی اجباری را در اینجا پذیرفته ایم؛ ولی هنگامیکه به کارهای اجتماعی در بین هم میهنمان می پردازیم و یا به سرزمینمان برمیگرد یم؛ همانی می شویم که از پیش بوده ایم! 

 در ادامه ی رسالت رسانه ها هم اینگونه اجرای برنامه های مغرضانه وتحمیلی، منجربه بیزاری جوانان ازهرگونه رسانه ی ایرانی گشته، حتیّ باعث عدم شرکت آنها دراجرای مراسم وجشنهای ملیّ می گردند و همین رسانه ها عدم تداوم با جلوه هایی تازه ی اینگونه مراسم راتاکنون موجب شده و درآینده روبه فزونیست که شاهد آن هستیم! درحالیکه نظام کنونی ایران باابزاردین ازچندین سال قبل باداشتن برنامه هایی سیستماتیک ووجودتکئوکراتهای مجرب توانسته براهدافش لحظه به لحظه تاکنون غالب آید. ابزاریکه با آمیزه ی مذهب و آیین ملّی طی قرنها درافکارجامعه ی ایرانی به غلط  وبدورازخردجمعی وعدم وجود و ابراز ؛هست؛ روشنفگران میهن دوست نه میهن پرست نهادینه وبسترسازی شده است.

حال آنکه رسانه های اوپوزیسیون وآلترناتیودولتی همواره نه تنهابه ترمیم اینگونه مراسم باستانی وجشنهای زیباوفصل مشترکهایمان همّت نگمارده اند؛ بلکه طی دهه های اخیربه تخریب آنها وچنددستگی وافتراق بین مردم همت گماشته وهرکدامشان می پندارندکه حقیقت فقط درنزدخودشان است و افکار خود را بزور بدیگران اماله هم می کنند وبه این حقیقت هنوزپی نیرده اند که به گفته ی بزرگمهراندیشمند: همه چیزراهمگان دانند.     

 اینان دربرخی گذرگاهها ومقاطع تاریخی، نشانه های سیاسی ومبارزاتی رابامظاهروپدیده های ملی هزاره های تاریخ اجتماعی- فرهنگی ایران به اشتباه گرفته ابزارهای تفرقه انگیزی را پیشه خودساخته که به دلیل امیال شخصی وعدم نگهداری اعتقاداتشان که برای خودبرنامه سازان وسایر مردم اگرچه مخالف باشند؛ ولی محترم است، گروههای زیادی ازمردم راازخودبیزارنموده وبه بهانه هایی مادّی درابتدای امرونیودابزاری سازنده آنها را فراری داده اند. نمونه بارزش همینکه سال پیش بمناسبت نوروزباستانی، بیش ازهفتادکنسرت دراطراف ایران برای ایرانیان داخل کشوربرگزارگردیدکه شاهدحمایت توده ی مردم ازاینگونه جشنها بودیم که نظام  اشغالگرکنونی هم مخالف هرگونه برپایی جشن هم میهنان می باشدوغالب شهرهای ایران درنوروزپارسال شاهدمسافران زیادی بود که روانه ی دیگر کشورها شدند ؛ درحالیکه تعدادکمی ازرسانه ها به تبلیغ وپشتیبانی اینگونه کنسرتها میپرداختندومی پردازندوهمه چیزرارسانه هااززاویه ی پول ودرآمدبرای اهداف شخصی خود می سنجندواشاره ای به برگزاری اینگونه مراسم ننموده؛ چه رسد به اینکه به نشان دادن وتبلیغ مجّانی کلیپهای اینگونه امور همت گمارند!  فقط کافیست که برای نمونه چهارشنبه سوری پارسال را با چهارشنبه سوری امسال مقایسه کنیم که چگونه با وجود این نظام اشغالگر٬ جشنهای ملیمان راه کاستی را می پیماید!

به گفته ی شیخ اجل سعدی شیرازی:

ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی                   کاین ره که تومی روی به ترکستان است!).

به هر صورت این مراسم باستانی نوروزی بسیار زیبا و دلپذیر مینمایداگر.... ) .


بیست و پنج روز قبل از نوروز در برابر تخت جمشد، هفت و به روایتی دیگر دوازده ستون از خشت خام بر می افراشتند و روی هر ستون گندم، جو، عدس، باقلا، برنج، نخود، لوبیا، ذرت، ماش، ارزن، و کنجد می کاشتند و در ششمین روز فروردین آن را با ساز و دهل می چیدند. این سبزه‌ها را در میان خانه و اتاقها می پراکندند و آن را تا روز شانزدهم جمع نمی کردند. 

کاشت این غلات و حبوبات از آن جهت بود که هر کدام سبزتر و بلندتر می شدند، آن را به فال نیک گرفته و بیشتر زراعت آن سال را به آن اختصاص میدادند. خوشبختانه این رسم زیبا کماکان نزد ایرانیان متداول و جای ویژه ای در سفرهٔ هفت سین تصاحب می کند.

نیاکان ما از دوران‌های کهن هنگام برگزاری جشن نوروز همانگونه که شاعری گمنام می گوید:

             ر و ز  نو روز  در زمان  کیان                 می  نها  د  ند  ،   مردم  ا یر ان

            شیروشهدوشراب وشکرناب                 شمع وشمشادوشاهداندرخوان

            (چونکه آمدامین ونهی شراب                آمد آنگاه سین بجای شین درکار 

            سرکه وسیب وسبزه و سنجد                سمنو و  سماق  و  سیر  د ر  آن) 

( برخی از ایرانیان گرامی، سکه و سنبل را به اشتباه در این سفره میگذارند! دلیل تاریخی چیدن سفره ی هفت سین درست را میتوانید در پایان همین مقاله مرور فرمایید).

در آئین زرتشت شایسته سالار به هفت امشاسپند( فرشته ) بر می خوریم که نگاه دارندهٔ جهان هستی و صفات انسانی  هستند. در آئین بودا عدد هفت بسیار مقدس است، تا جایی که معتقدند بودا پس از تولد٬ هفت قدم به سوی گیتی برداشت و دنیا را شناخت و برکت آورد،

در تورات آمده است که سلیمان زمان را به هفت تقسیم کرد و هفتمین روز را به استراحت اختصاص داد.

در انجیل آمده است که یوحنا در هفت کلیسا به ستایش پرداخت و سپس به خواب رفت و هفت روح و هفت صورت هفت فرشته را بدید.

گروهی براین عقیده اند که پس از حملهٔ اعراب و پیدایش و گرویدن مردم  به آئین جدید که دین اسلام نوشیدن شراب را منع  می داشت، سفرهٔ هفت شین به هفت سین تبدیل گردید که عبارتند از:

سیب به نشان برکت و نعمت و فراوانی و آنچه نیکی‌ است.

سبزه به نشان شادی و خرمیست

سمنو به نشان افزونی نان و خوراک خانواده می باشد.

سیر به نشان دفع آفات و پاکیزگی محیط زیست است.

سرکه به نشان تندرستی و ایمانی و پاکی و پاکیزگی میباشد.

سماق به نشان برکت اجاق و آشپزی خانواده است.

سنجد به نشان عشق و ازدواج و تولید نسل میباشد.  


( هدف از انتشارنگاره ی زیر دامن زدن به بحث و گفتگو می باشدا یادآوری اینکه براساس تصمیم سازمان فرهنگی یا یونسکوی سازمان ملل قرار است که تا دوسال آینده جشن بزرگ نوروز باستانی به شکل بین ا لمللی و جهانی و به کمک وبودجه ی مشترک سازمان ملل در کشور افغانسان برگزار گردد!      

با توجه به گسترش نژاد آریایی و نجد و ریشه دار بودن ایران وایرانی و از طرفی یکی از میراثهای معنوی بشریّت٬ این فصل مشترک در پهنه ی گیتی٬ چه دربین پارسی زبانان و غیرپارسیها٬ این مراسم در کشورهای دیگری بدین روش همگون ویا به گونه های دیکری وابسته به فرهنگشان وزیبایی دوستی بشر و بشر دوستی در کشورهایی از جمله آلبانی٬ آذربایجان٬ترکیه٬ مقدونیه٬ ارمنستان٬ تانزانیا٬ بخشی از پاکستان٬ قرقیزستان٬ قزاقستان٬ قفقاز٬ افغانستان٬ بخش کردنشین عراق٬ بخشی از هندوستان٬ تاجیکستان٬ ازبکستان٬ ترکمنستان٬ شمال چین٬ آیغور و ناحیه ترکستان٬ شمال آفریقا و بسیاری از گوشه گوشه های  جهان برگزار میگردد.


برماست که اگر در هرکجای دنیا ساکنیم با برگزاری جشنهای گوناگون فرهنگیمان به شناساندن اینگونه میراثهای ارزشمند در سطح گیتی برای دستیابی به گسترش بلوغ فکری انسان و آینده ای پر از مهر ورزی و عشق نسبت به یکدیگر درسراسر دنیا و جهانی کردن آنها همّت گماریم.)*

 ________________________________________________________

* عبارات داخل پرانتز نظرات نگارنده میباشد

منبع: اصل و نسب و دین ایرانیان باستان به قلم توانای بدیع الزمان رضایی

گرد آوری و نگارنده- بهکام بختیاری* ما هستیم 
هر روزتان نوروز٬ نوروزتان پیروز 
اصلاحیه ی متن سال پیش درتاریخ ۲۵۷۰/۱۲/۲۹