اسناد پژوهشی رویداد جشن چهارشنبه سوری

چهار شنبه سوری:
استاد بدیع الزمان رضایی نویسندهٔ چهار جلدی کتاب تاریخ ایران در کتاب اصل و نسب و دین ایرانیان بر اساس تحقیقاتش چنین یاد آوری می‌کند که آتش افروزی ایرانیان در پیشانی نوروز از مراسم کهن است و تقریبا تمامی جشنهای باستانی با آتش که فروغ ایزدی است بدرقه و پیشواز میشوند
در اوستا آمده است که فروردین( جشن نوروز) هنگامی است که فروهرها یا روانهای پاک نیاکان به خاطر سرکشی بازماندگان از آسمان فرود آیند و ده شبانه روز در خان و مان پیشین خود به سر برند.
ابراهیم پورداود محقق و پژوهشگر برّ این باور است که: این آتش افروزی به شب آخرین چهار شنبهٔ سال، پس از سلطه آعراب است، چون ایرانیان شنبه و آدینه(جمعه) نداشتند، هر یک از دوازده ماه نزد آنان بی‌ کم وکاست سی‌ روز بود و هر روز به نام یکی‌ از ایزدان خوانده می‌‌شد، چون هرمزروز، بهمن روز، اردیبهشت روز و جز اینان.
روز چهار شنبه یا یوم الارباع نزد عربها روز شوم و نحسی بود، این است که ایرانیان آيین آتش افروزی پایان سال را به شب آخرین چهار شنبه که همان غروب سه شنبه میشد، انداختند تا با پیش آمد سال نو از آسیب پلیدی روزچهار شنبه بر کنار مانند.
در کهن ترین اثری که از آتش افروزی یاد شده است،كتاب تاریخ بخارا میباشد که در سال ۵۷۲ به فارسی‌ برگردانیده شده و به برگزاری این جشن در نیمه اول قرن چهارم هجری تقریبا ۱۰۵۰ سال پیش در دربار منصورابن نوح سامانی اشاره‌ای دارد.در این اثر که مترجم آن ابو نصر احمدابن محمد ابن نصر القبادی میباشد، چنین آمده است:
... وچون امیر سدید منصوربن نوح به ملک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصدو پنجاه، به جوی مولیان فرمود تا آن سرایها را دیگر بار عمار ت کردند و هر چه هلاکت و ضایع شده بود بهتر از آن بحاصل کردند.
آنگاه امیر سدید به سرای بنشست. هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری چنانکه عادت قدیم است، آتش عظیم افروختند. از اینکه این جشن در سه شنبه شب گرفته شدی، از اینروست که نزد ایرانیان(چنانکه نزد بسیاری از گروه‌های معروف به هند و اروپایی)، شب پیش از روز به شمار رود.  

تصویری از یکی از دیوارنگاره‌های چهل‌ستون، متعلق به دوران صفویه که جشن و پایکوبی ایرانیان را در شب چهارشنبه‌سوری به تصویر کشیده‌است.

آجیل مشکل گشا که همان آجیل هفت مغز زردشتیان است دراين شب توزيع می ‌‌گردد.
دكترمحمدمعين گردآورندۀ فرهنگ لغت پارسی، بدين باوراست كه بهنگام غروب آخرين چهارشنبۀ سال شمسی هیمهٔ آتش بر افروخته می‌‌گردد و مردم از روی آن پریده و فریاد بر می‌‌آورند که زردی من از تو... سرخی تو از من. اين عمل را به شگون گيرند (ورسمی است برمبنای نجوم وستاره شناسی وروش صورفلكی وتحولات اعتدال ربيعی)
مولانا: 
     آمدبهاران دوستان، منزل سوی بستان کنیم                       گرد غریبان چمن ، خیزید  تا  جولان  کنیم!
     زنجیرها را  بر دریم، ما هر یکی  آهنگریم                       آهن کزآن چون کلبتین، آهنگ آتشدان کنیم 
کلبتین: (ابزارآهنگری)
سعدی: 
                      بر خیز که میرود  زمستان                                بگشای در سرای بستان
                      نارنج  و بنفشه بر طبق نه‌                                منقل، بگذار در  شبستان
                      وین پرده بگوی تابه یکبار                               زحمت ببرد ز پیش  ایوان
                      برخیز که باد  صبح نوروز                                درباغچه میکندگل افشان

 در شاهنامۀ ابومنصوری که دهها سال پیش ازبه نظم کشیده شدن شاهنامۀ ابوالقاسم فردوسی وجود داشته و در آثارتاریخی مستند، اشاراتی به این موارد شده است، اسنادی درمورد چهارشنبه سوری بیان شده بوده است که حکیم ابوالقاسم فردوسی بدلایل فضای سختگیرانۀ حکومت غزنویان ازگویش صریح برخی از اسناد مآخذ چندین شاهنامۀ دیگر چشم پوشی نموده و در بسترافسانه ها و اسطوره های قدیم ایران وگویش های سینه به سینه گشته طی قرنها به شکل بسیار ظریفی وبا قدرت فکروقریحۀ سرشار ونقل معانی بابیانی ساده وانسجام کلام، مورد چهارشنبه سوری(داستان سیاوش) و دیگرمناسبات ملی را در لابلای شصت هزار بیت  سروده شده اش قرار داده است. شرح مختصری ازمواردبالا در واژه نامۀ دکترمحمدمعین دربخش اعلام قابل دسترسی است. ازطرفی درمورد فردوسی لازم به ذکر است که دوران سرودن شاهنامه فردوسی با دوران حکومت سلطان محمود غزنوی براساس منابع تاریخی بایکدیگرمنافات دارد که به اشتباه در این واژه نامه مطالبی داستانگونه مندرج شده است.   
 شاهنامۀ ابومنصوری کتابی‌است که به دستور و سرمایهٔ ابومنصور محمداین عبدالرزّاق طوسی در محرم ۳۴۶ ه.ق فراهم شد. این شاهنامه به تاریخ گذشته ایران پیش از اسلام می‌پرداخت. اصل کتاب از بین رفته‌است اما مقدمهٔ آن که حدود پانزده صفحه می‌شود از طریق برخی نسخه‌های خطی قدیمی باقی مانده‌است. این شاهنامه برگرفته از شاهنامهٔ ابوالمؤیدبلخی وخدای نامه های ایران باستان بوده‌است. فردوسی درنقل روایات از مآخذ خود البته نهایت امانت را به کار برده است و البتّه نیزشاهنامۀ ابومنصوری را به نظم درآورد. 
خوانندگان گرامی به این پندار نیندیشند که این نگارنده همانند روانشاد احمد شاملو که تمایلات چپگرایانه داشته قصد جسارت به ساحت فردوسی بزرگ ویا دیگربزرگان ایران را داشته؛ بلکه براساس منابع ومآخذی مستند نظراتم رابیان میدارم که در این مقوله بیان آن نمی گنجد. 

مضافاً اینکه به گفتۀ یکی از دوستان، چرا چپگرایان شرقی برخلاف چپگرایان غربی پایبند به نهادها وجشنهای نهاینه شدۀ ملی  خود نمی باشند و انگار که اندیشه های انساندوستانۀ  فریدریش انگلس و کارل مارکس حتماً باید برای کمونیستهای شرقی از فیلترکاتالیزوری ورشکستۀ لنینیسم ویا استالینیزیم بگذرند؟ در غرب شاهدیم که چگونه کمونیستهای غربی تعصّب ویژه ای هنگام بحث وگفتگو نسبت به کشور و ملیّت خود دارند و در همۀ امور مملکتی خود ورفع مشکلات کشوری پشیبان همۀ گروهها واحزاب سازنده بوده و همگام با آنها در پیشرفت کشورشان همّت میگمارند. 
رفتار وتند رویهای چپهای شرقی از جمله ایرانیهای چپگرا جای بسی شگفتی دارد! 

گذر سیاووش از آتش به روایت شاهنامه

برگزاری آداب و سننی را که پاسداشت آنها هزاران سال است سرزمینمان را سرافراز وپا برجا نگهداشته آرزومندیم که در هر سالگرد با جلوه های ویژۀ برتروجدیدتری اینگونه مراسم بوسیلۀ ایرانیان میهن دوست برگزار گردد.     
اماّ گویشی ازاستاد "اوستا" در بارۀ چهارشنبه سوری با افزایش اشعاری که ازکتاب شاهنامه به آن پیوند داده ام:
سور به معناى ميهمانى و جشن مى باشد و اما چرا چهارشنبه سورى و چرا آتش برافروختن و چرا از روى آتش پريدن؟ براساس سروده هاى پيروز پارسى، حكيم فردوسى، سياوش فرزند كاووس شاه در هفت سالگى مادر را از دست مى دهد. پادشاه همسر ديگر را برمى گزيند، سودابه كه زنى زيبا و هوسباز بود عاشق سياوش مى شود.

                    يكى روز كاووس كى با پسر                        نشسته كه  سودابه آمد ز در
                    ز نا گاه روى  سياوش   بديد                        پرانديشه گشت ودلش بردميد
                    زعشق رخ او قرا رش نماند                       همه  مهر اندر دل آتش نشاند

سودابه در انديشه بود تا به گونه اى سياوش را به كاخ خويش بكشاند، دختر زيبا و جوان خود را بهانه حضور
سياوش كرده و او را فرا خواند:

                   كه بايد كه رنجه كنى پاى خويش                      نمائى  مرا  سرو بالاى خويش
                   بياراسته  خويش،  چون  نوبهار                      بگردش هم از ماهرويان هزار

آنگاه كه سودابه سياوش را در كاخ خويش يافت به او گفت:

                     هر آنكس كه از دور بيند  تو را                      شود بي هش و بر گزيند ترا
                     زمن هرچه خواهى همه كام تو                      بر  آرم  نپيچم سر از دام تو
                     من  اينك به  پيش تو  ا فتاده ام                      تن وجان وشيرين تراداده ام

سودابه پس از اين كه از مهر و عشق خود به سياوش مى گويد و همزمان به او نزديك مى شود. ناگاه او را در آغوش كشيده و مى بوسد

                         سرش تنگ بگرفت و يك بوسه داد                  همانا كه  ا ز شرم، ناورد ياد!
                        ر خان سياوش چو خون شد ز شرم                  بياراست مژگان به خوناب گرم
                        چنين  گفت   با  دل كه  از   كار ديو                  مرا  دور  داراد   كيوان  خديو
                         نه   من  با   پدر  بى   وفائى   كنم                  نه  با  اهر من   آشنایى    كنم

سياوش با خشم و اضطراب و دلهره به نامادرى خود گفت

                         سر  بانوانى     و      هم مهترى                    من ايدون گمانم كه تو مادرى

سياوش خشمناك از جاى برخاسته و عزم خروج از كاخ سودابه را كرد. سودابه كه از برملا شدن واقعه بيم داشت داد و فرياد كرد و درست بسان افسانه يوسف و زليخا دامن پاره كرده و گناه را به سياوش متوجه كرد و چنانچه در نمايشنامه افسانه، افسانه ها نوشتيم، اكثر افسانه هاى سامى، افسانه هاى شاهنامه مى باشد كه رنگ روى سامى گرفته است و نيز در آئين اوستا نوشته ايم كه كتاب اوستا يك كتابخانه كتاب بوده است كه تاريخ شاهان ايران يكى از ۱۲۰ جلد كتاب، كتابخانه اوستا مى باشد و چگونگى به نظم آوردن آن را توسط فردوسى در زندگينامه پيروز پارسى، يعنى حكيم ابوالقاسم فردوسى شرح داده ام
بارى سياوش به سودابه مى گويد كه پدر را آگاه خواهد كرد

                       از آن تخت برخاست با خشم وجنگ                 بدو اندر آويخت سودابه چنگ
                       بدو  گفت   من   راز  دل   پيش   تو                بگفتم  نهانى  بد    انديش   تو
                       مرا خيره!  خواهى كه   رسوا كنى؟                به  پيش  خردمند  رعنا   كنى
                       بزد   دست    و جامه   بد رّ يد،  پاك                به ناخن دورخ راهمى كردچاك
                       بر آمد  خروش  از   شبستان   اوى                فغانش  ز ايوان  برآمد   بكوى

در پى جار و جنجال سودابه، كيكاووس پادشاه ايران از جريان آگاه شده و از سياوش توضيح خواست سياوش به پدر گفت كه پاكدامن است و براى اثبات آن آماده است تا از تونل و راهرو آتش عبور كند
سياوش گفت اگر من گناهكار باشم در آتش خواهم سوخت و اگر پاكدامن باشم از آتش عبور خواهم كرد

                           سراسرهمه دشت بريان  شدند                    برآن چهر خندانش ، گريان شدند                            

                           سياوش  بيامد   به   پيش  پدر                    يكى  خود  زرين    نهاده  به  سر 

                           هشيوار و  با  جامه هاى سپيد                    لبى   پر ز خنده ،  دلى   پر   اميد

                           يكى  تازيى   بر  نشسته  سياه                    همى   خاك   نعلش  بر  آمد  بماه‏

                           پراگند ه  كافور  بر    خويشتن                    چنان  چون بود رسم  و ساز كفن‏

                           بدانگه كه شد پيش كاوس  باز                    فرود  آمد  از  باره،  بردش  نماز

                          رخ  شاه  كاوس  پر شرم   ديد                     سخن  گفتنش   با  پسر  نرم  ديد

                          سياوش  بدو گفت  ا نده مدا  !                     كزين  سان  بود   گردش روزگار

                         سر پرز شرم و  بهايى مراست                      اگر بى‏  گناهم!  رهايى،  مراست‏

                         ور ايدونك زين كار هستم گنا ه                      جهان   آفرينم    ندارد         نگاه‏

                         به نيروى   يزدان  نيكى  دهش                       كزين   كوه    آتش،  نيابم   تپش‏

                         خروشى برآمد زدشت وز شهر                      غم  آمد جهان را از ان كار  بهر

                         چو  از دشت  سودابه آوا شنيد                      بر آمد  به ايوان  و   آتش    بديد

                         همى خواست كورا بد آيد بروى                      همى بودجوشان پراز گفت  گوى‏

                         جهانى  نهاده  به  كاوس، چشم                      زبان  پر ز د شنام  دل پرز خشم‏

                         سياوش  سيه  را  بتندى  بتاخت                     نشد تنگ دل، جنگ آتش بساخت‏

                         ز هر سو  زبانه همى   بركشيد                      كسى خود و اسپ سياوش،   نديد

                         يكى  دشت  با ديدگان پر ز خون                      كه  تا او  كى آيد  ز  آتش، برون‏

                         چو او را بديدند  بر خاست، غو                       كه   آمد  ز آتش  برون،  شاه  نو

                         اگر آب بودى،  مگر    تر شدى                       ز ترّى همه جامه،  بى‏بر  شدى‏

                        چنان آمد اسپ  و  قباى  سوار                         كه گفتى  سمن داشت، اندر كنار

                        چو  بخشايش   پاك  يزدان  بود                        دم   آ تش  و  آب  يك سان  بود

                        چو از كوه آتش بهامون گذشت                        خروشيدن آمد ز شهر و ز دشت‏

                        سواران  لشكر   بر  ا  نگيختند                       همه  دشت، پيشش درم ريختند

                  

سياوش به تندرستى و چاپكى و چالاكى به همراه اسب سياهش از آتش عبور كرد و تندرست بيرون آمد. 

                        يكى   شادمانى   بد  اندر  جهان                         ميان    كهان    و    ميان  مهان‏

                        همى   داد   مژده  يكى  را  دگر                         كه   بخشود   بر  بى‏   گنه  دادگر

                        همى كند سودا به  ازخشم موى                        همى ريخت آب وهمى خست روى‏

                        چو پيش  پدر  شد  سياوش پاك                         نه دود و نه آتش نه گرد و نه خاك‏

                        فرود  آمد  از اسپ  كاوس شاه                         پياده       سپهبد،    پياده     سپاه‏

                        سياوش  را  تنگ  در  بر گرفت                         ز  كردار  بد   پوزش اندر  گرفت‏

                        سياوش  به  پيش  جهاندار  پاك                        بي آمد   بماليد    رخ   را   بخاك‏

                        كه  از  تفّ آن كوه آتش  برست                        همه  كامۀ  دشمنان  گشت پست‏

                        بدو  گفت  شاه  اى  دلير  جوان                         كه پاكيزه تخمى و روشن روان‏

                        چنانى   كه  از    مادر   پا رسا                         بزايد،  شود  در  جهان    پادشا

                        به  ايوان خراميد وبنشست  شاد                        كلاه       كيانى   بسر   بر   نهاد

                        مى آورد و رامشگرانرا  بخواند                        همه  كام  ها  با  سياوش  براند

                        سه روزاندرآن سورمى دركشيد                        نبد   بر    در  گنج،  بند  و   كليد

                        سرى پرز شرم و تباهى مراست                        نشد  تنگ دل  جنگ آتش بساخت
                        توگفتى كه اسبش بر آتش بساخت                      زآتش  برون   آمد   آزاد     مرد
                        لبان پر  ز  خنده برخ همچو ورد                        چو  بخشايش پاك،   يزدان   بود 
                        سوا ر ان   لشكر   بر  انگيختند                        همه  دشت  پيشش   درم  ريختند

اين اتفاق و آزمايش عبور از آتش در بهرام سيد (سه شنبه) آخر سال روى داده بود و از چهارشنبه تا ناهيد شيد (جمعه يا آدينه) جشن ملى اعلام شد و در سراسر كشور پهناور ايران به فرمان كيكاووس سورچرانى و شادمانى برقرار شد.
و از آن پس به ياد عبور سرفرازانه سياوش از آتش همواره ايرانيان واپسين شبانه بهرام شيد (سه شنبه شب) را به ياد سياوش و پاكى او با پريدن از روى آتش جشن مى گيرند.
اين اتفاق و آزمايش عبور از آتش در بهرام شيد (سه شنبه) آخر سال روى داده بود و از چهارشنبه تا ناهيد شيد (جمعه يا آدينه) جشن ملى اعلام شد و در سراسر كشور پهناور ايران به فرمان كيكاووس سورچرانى و شادمانى برقرار شد.
و از آن پس به ياد عبور سرفرازانه سياوش از آتش همواره ايرانيان واپسين شبانه بهرام شيد (سه شنبه شب) را به ياد سياوش و پاكى او با پريدن از روى آتش جشن مى گيرند.
  با سپاس از هنگامی که برای خواندن این گزارش گذاشتید. 

گرد آوری ونگارش: بهکام بختیاری،

ماهستیم- پاینده ایران